Sta je muzicka harmonija?
Termin harmonija u muzici ima višestruku upotrebu.
- U najširem smislu, označava akord, koji je sa svoje strane najosnovniji element harmonije
- U užem smislu, označava jednu od muzičkih komponenata, kao i jedan od najustaljenijih kompozicionih elemenata
- Konačno, najuže značenje odnosi se na nauku koja ovu komponentu proučava.
Osnovni element harmonije je, kao što je rečeno, akord pa stoga i nauka o harmoniji proučava vertikalne strukture kao i njihove međuodnose. Za razliku od kontrapunkta, koji se bavi principima višeglasja u polifonom stavu (gde su sve deonice višeglasja ravnopravne), harmonija se uglavnom dovodi u vezu sa homofonom fakturom (tj. onom gde jedna deonica ima vodeću, a ostale prateću ulogu). Karakteristike harmonije su se menjale kroz istoriju u zavisnosti od jezika koji je najodgovorniji za njen profil.
Akord je grupa od tri ili više tona odsviranih u isto vreme. Mada je bilo koji broj bilo kojih tonova, tehnički, akord, u praksi je otkriveno da su samo neki akordiharmonski upotrebljivi.
Na slici su prikazani C dur i c mol akordi
Osnovni postulati funkcionalno određene ("školske") harmonije
Naslovna strana Ramoovog „Traktata o harmoniji“
Konačno utemeljenje harmonije, dao je francuski kompozitor i teoretičar Žan Filip-Ramo svojim „Traktatom o harmoniji“ ("Le Traite de l`harmonie"). Kao što kaže naziv, funkcionalno-određena harmonija podrazumeva prisustvo lestvičnih funkcija. One mogu biti tonična, subdominantna i dominantna, pri čemu nekoliko akorada zastupa svaku od njih. Toničnu funkciju zastupa prvi stupanj, odnosno glavni akord u tonalitetu, a njegovi „zamenici“ mogu biti i treći i šesti; subdominanta je četvrti stupanj, a mogu je zastupati drugi i šesti stupanj, dok je dominanta peti stupanj, a zastupaju je i treći i sedmi stupanj. Redosled funkcija je veoma bitan u izgradnji harmonskog stava, on može biti tonika-dominanta-donika, tonika-subdominanta-dominanta-tonika, ređe tonika-subdominanta-tonika, dok je veza dominanta-subdominanta praktično nemoguća. Tempo trajanja i smenjivanja funkcija u koheziji je sa tzv. „harmonskim ritmom“ i metrikom. Osnovni element harmonije jeste akord, a on može biti trozvuk (koji se javlja na svakom lestvičnom stupnju), četvorozvuk (koji se javlja na drugom, petom i sedmom stupnju, kao i na pojedinim alterovanim akordima), dok je sve do kraja perioda romantizma, najveći višezvuk bio petozvuk (javljao se samo kao nonakord na dominanti). Kroz praksu, ustalila su se dva „harmonska stava":
- strogi, koji podrazumeva postojanje četiri stalna glasa (to su sopran, alt, tenor i bas), što primenu velikom većinom nalazi samo u horskoj muzici. Vođenje glasova, razrešenje tzv. kritičnih tonova i akordske veze veoma su striktni. Tipovi akorada, bez obzira na broj tonova, prilagođavaju se ovoj situaciji.
- slobodni, koji znatno veću primenu nalazi u instrumentalnoj i vokalno-instrumentalnoj muzici, te podrazumeva promenljivi broj glasova i slobodniji harmonski ritam. Vođenje glasova je nešto slobodnije nego u strogom stavu.
Kako se praktično ne mogu naći jednotonalne kompozicije, poseban proces predstavlja promena tonaliteta. Ona se može sprovesti kroz tri metoda:
- modulacijom- ubedljivo najčešće. Postoje tri tipa: dijatonska (preko zajedničkog akorda dva tonaliteta), hromatska(hromatskom promenom jednog ili više tonova u akordu) i enharmonska (preinačenjem jednog tona u istozvučni, ali drugačije imenovani, npr. cis u des).
- mutacijom- prelaskom u istoimeni suprotni tonski rod (npr. Ce-dur postaje ce-mol)
- tonalnim skokom (sasvim izuzetno, naglo se menja tonalitet)
Već počev od barokne ere, javljaju se takozvane alteracije, odnosno, povišavanja i snižavanja pojedinih lestvičnih tonova. Konstantno praktikovanje dotičnih, dovešće u romantizmu do primene svih hromatskih tonova u okvirima jedine lestvice.
Srednji vek
Kada se pominje harmonija najbitnije je pomenuti srednji vek.
Sa slomom Rimskog carstva i naglim usponom Hrišćanstva, uloga muzike naglo se promenila. Ona je sada trebalo da služi isključivo radi religijskih rituala. Crkva se zadovoljavala time da nametne latinski biblijski tekst i gregorijanske napeve, koji su se sve do 9. veka pevali jednoglasno. Tek tada dolazi do razvoja najranijeg srednjovekovnog višeglasnog oblika- organuma, zasnovanog na kretanju dva glasa u paralelnim kvartama. U 11. i 12. veku, kao sazvučja počinju da se primenjuju paralelne kvinte i oktave, a javlja se još jedan oblik, diskant, odnosno dvoglasni stav u kome se jedna melodija „suprotstavlja“ neprikosnovenom „kantus firmus"-u. Samim time, počinje period muzike, koja će sve do kraja 16. veka biti isključivo polifonog usmerenja. Nešto kasnije, u Engleskoj dolazi do razvoja nešto drugačijeg tipa višeglasja, tzv. gimela (eng. gymel), koji je podrazumevao kretanje u paralelnim tercama i sekstama. Razvoj troglasa, koji je usledio nešto kasnije, doneo je kretanje u paralelnim sekstakordima, nazvan je „fo burdon“ (fr. faux bourdon, „lažni bas"). Istovremeno sa razvojem ovih oblika, došlo je i do izbora prvih lestvičnih osnova, u kojima su sve ove, a i kasnije kompozicije pisane. Kako još nije bilo ni naznaka razvoja klasičnog tonaliteta, došlo je do pojave tzv. „starocrkvenih modusa“, lestvica koje su počinjale od različitog tona, a svaka je imala određeni karakteristični interval. Postoji legenda, po kojoj su ove lestvice nastale pogrešnim prepisivanjem intervalskih odnosa u starogrčkim istoimenim modusima, odnosno, da im je obrnut smer. Tako je najpre došlo do pojave 4 autentična modusa- dorskog, frigijskog, lidijskog i miksolidijskog, kao i četiri izvedena, „plagalna“,hipodorskog, hipojonskog, hipolidijskog i hipomiksolidijskog- ovi drugi su se dobijali prebacivanjem gornja četiri tona (gornjeg tetrahorda) ispod 4 donja u autentičnom modusu. Najzaslužniji za ovakvu nomenklaturu, bio je teoretičar Gvido iz Areca(Guido d`Arezzo). tek u 16. veku, švajcarski humanista i teoretičar, Hajnrih Loris, zvani Glareanus (Glareanus), uvrstio je, kroz svoju knjigu „Dvanaestožičje“ ("Dodecachordon") u sistem još 4 modusa- jonski, eolski, hipojonski i hipoeolski. To je već svojevrsna naznaka tonalnog mišljenja, jer jonski i eolski modus su u suštini isto što i Ce-dur i a-mol (dur i prirodni mol)
Renesansa
Đozefo Carlino, teoretičar zaslužan za utemeljenje klasičnog tonaliteta
Oko 1300. godine, engleski teoretičar, Odington ističe kako „terca sa kvintom daje konsonantno sazvučje (kasniji kvintakord)", što je daje ranu osnovu harmonskog mišljenja Tokom 14. veka, u muzici Francuske i Italije nastupa period tzv. "Ars Nove" ("nove umetnosti"). Ovaj period dobio je naziv po raspravi francuskog teoretičara, kompozitora i pesnika, Filipa de Vitrija u kojoj su istaknuti neki od najosnovnijih postulata, kako u kontrapunktu, tako i u kasnijoj harmoniji- ističu se zabrana kretanja u paralelnim primama, kvintama i oktavama (tzv. savršenim konsonancama), dozvoljavaju paralelne terce i sekste (nesavršene konsonance), definišu disonance (loša sazvučja,) u koje su od ranije ulazile sekunda, septima i nona, sada ulazi i kvarta, koja je do tada mahom tretirana kao savršena konsonanca. Tokom 15. veka, za vreme dominacije tri generacije tzv. „franko-flamanske škole“, polifona tehnika doživljava svoju kulminaciju. U narednom stoleću, tokom visoke renesanse, pojavljuju se kompozitori poput Đovanija Pjerluiđija da Palestrine i Orlanda di Lasa, koji vokalnu muziku feudalne Evrope dovode do vrhunca, najavljujući svojimkompozicijama neke elemente daljeg razvoja. Međutim, najveći doprinos konačnom utemeljenju tonalne harmonije daju Đozefo Carlino, koji je utemeljio teorijski terminedur i mol, doduše, bez uvođenja harmonskih funkcija ; odnosno Klaudio Monteverdi, koji je pisao i u renesansnom i u baroknom maniru, sam tvrdeći da teži „uzbuđenom stilu“. Do razvoja dur-mol sistema, došlo je tako što su svi modusi, faktički, preuzeli intervalske karakteristike jonskog i eolskog, čime je celokupan sistem postao unifikovan
Barok
O harmoniji cemo zavrsiti sa barokom
Period muzičkog baroka (17. i prva polovina 18. veka) veoma je značajan za konačno utemeljenje i dalji razvoj harmonskog mišljenja. Mada se u prvom periodu kompozitori masovno oslanjaju na zrelo modalno mišljenje, dolazi do homofonizacije fakture, što se ogledalo kroz upotrebu tzv. „šifrovanog basa“ ("basso continuo"), tehnike kojom se najniža deonica u višeglasnoj instrumentalnoj partituri intervalski šifrovala, dajući izvođaču mogućnost da improvizuje. Kasnije, dolazi do konačnog utemeljenja tonaliteta, što se ogleda kroz razvoj tzv. „harmonskih“ funkcija. Naime, tonalitet je po definiciji „hijerarhijski odnos tonova (gde svi tonovi teže razrešenju u jedan)... pri čemu su izražene harmonske funkcije“. Mada do konačne potvrde ovakvih odnosa neće doći sve do kraja barokne epohe, u delima Johana Sebastijana Baha i Georga Fridriha Hendla, klasični harmonski jezik sasvim je razvijen, a kod Baha naročito, najavljuju se mnoga harmonska sredstva klasične, pa i romantičarske epohe.
